Napisany: 6 lipca 1863
Źródło:K. Marks i F. Engels, Listy wybrane
Publisher: Książka i Wiedza, Warszawa 1951
Wersja elektroniczna: Polska Sekcja MIA - grudzień 2003
Londyn, dnia 6 lipca 1863.
... Załączoną „Tableau economique” [„Tablicę ekonomiczną”], którą zastępuję Tableau Quesnaya 1, przejrzyj uważnie, jeżeli możesz to zrobić przy takim upale, i zakomunikuj mi swe ewentualne wątpliwości. Obejmuje ona cały proces reprodukcji.
Jak Ci wiadomo, u A. Smitha „natural” [naturalna] lub „necessary price” [„niezbędna cena”] składa się z salaire [płacy], zysku (procentu), renty - a więc Smith przekształca ją całkowicie w revenue [dochód]. Nonsens ten powtarza Ricardo, aczkolwiek wyłącza z wykazu rentę, jako zjawisko jedynie przypadkowe. Prawie wszyscy ekonomiści przejęli to od Smitha, a ci, którzy się z tym nie zgadzają, wpadają w inne niedorzeczności.
Smith sam czuje, że popełnia nonsens, sprowadzając globalny produkt społeczny do samego tylko dochodu (który może być w ciągu roku skonsumowany), podczas gdy dla każdej poszczególnej gałęzi produkcji rozkłada on cenę na kapitał (surowce, maszyny itd.) i dochód (płaca robocza, zysk, renta). W ten sposób społeczeństwo musiałoby każdego roku zaczynać de novo [od nowa], bez kapitału.
Go się więc tyczy mojej tablicy, która figuruje jako resume w jednym z ostatnich rozdziałów mojej pracy, to aby zrozumieć ją, należy wziąć pod uwagę, co następuje:
1. Liczby są obojętne, oznaczają miliony.
2. Przez środki spożycia należy tu rozumieć wszystko, co dorocznie wchodzi w skład funduszu konsumpcyjnego (lub co mogłoby wchodzić w skład funduszu konsumpcyjnego bez akumulacji, która z tablicy jest wyłączona).
W klasie I (środki spożycia) cały produkt (700) składa się ze środków spożycia, które więc z istoty rzeczy nie wchodzą w skład kapitału stałego (surowce i maszyny, budynki itd.). Tak samo w klasie II cały produkt składa się z towarów, które tworzą kapitał stały, i. e. [to znaczy] jako surowce i maszyny ponownie wejdą do procesu reprodukcji.
3. Linie wznoszące się są oznaczone linią przerywaną, opadające - ciągłą.
4 Kapitał stały jest tą częścią kapitału, która składa się z surowców i maszyn. Kapitał zmienny jest tę częścią, która wymienia się na pracę.
5. W rolnictwie np. itd. część jakiegoś produktu (np. pszenicy) stanowi środki spożycia, inna zaś część (tej samej np. pszenicy) w swej naturalnej formie (np. jako nasiona) uczestniczy znów jako surowiec w procesie reprodukcji. Nie zmienia to jednak postaci rzeczy, gdyż takie gałęzie produkcji przez wzgląd na jedne swe właściwości figurują w klasie II, przez wzgląd zaś na inne - w klasie I.
6. A więc cały dowcip tej historii polega na tym:
Kategoria I. Środki spożycia. Przedmiot pracy i maszyny (czyli ta część maszyn, która przez dechet [zużycie] wchodzi w skład produktu rocznego; nie zużyta część maszyn itd. nie figuruje w ogóle w tablicy) = np. 400 f. Kapitał zmienny wymieniony na pracę = 100; reprodukuje się on jako 300, z której to kwoty 100 zwraca w produkcie płacę roboczą, a 200 reprezentuje wartość dodatkową (nieopłaconą prace surplus [dodatkową]). Produkt = 700; z tej sumy 400 reprezentuje wartość kapitału stałego, który jednak całkowicie przeszedł na produkt, musi więc być odtworzony.
Przy tym stosunku kapitału zmiennego i wartości dodatkowej zakłada się, że robotnik 1/3 dnia pracy pracuje dla siebie, a 2/3 - dla swych natural superiors [naturalnych przełożonych] .
Tak więc 100 (kapitał zmienny) zostaje wypłacone w pieniądzach jako płaca robocza, jak na to wskazuje linia przerywana; za te 100 robotnik kupuje produkt tej samej klasy, i. e. [czyli] środki spożycia za 100 (wskazuje to linia opadająca). Pieniądze wpływają więc z powrotem do kapitalistów klasy I.
Wartość dodatkowa w wysokości 200 w swej ogólnej postaci = zyskowi; rozpada się on na zysk przemysłowy (z handlowym włącznie), nadto na procent, który kapitalista przemysłowy płaci pieniędzmi, i na rentę, którą płaci również pieniędzmi. Pieniądze te, wypłacone w postaci zysku przemysłowego, procentu i renty, wpływają z powrotem (wskazuje to linia opadająca), gdyż nabywa się za nie produkt klasy I. Cala suma pieniędzy, wydatkowanych przez kapitalistę przemysłowego w obrębie klasy I, wpływa tedy do niego z powrotem, ponieważ 300 z produktu wynoszącego 700 konsumują robotnicy, entrepreneurs, monied men and landlords [przedsiębiorcy, kapitaliści pieniądza i obszarnicy]. W klasie I pozostaje nadmiar produktu (w środkach spożycia) w wysokości 400 i niedobór kapitału stałego w wysokości 400.
Kategoria II. Maszyny i surowce.
Ponieważ cały produkt tej kategorii, nie tylko ta jego część, która odtwarza kapitał stały, lecz również i ta, która stanowi ekwiwalent płacy roboczej i wartości dodatkowej, składa się z surowców i maszyn, dochód tej kategorii nie może być zrealizowany w jej własnym produkcie, lecz jedynie w produkcie I kategorii. Jeżeli pominiemy akumulację, jak to tutaj właśnie czynimy, to okaże się, że kategoria I może u kategorii II nabyć tylko tyle, ile potrzeba jej do odtworzenia jej kapitału stałego, podczas gdy kategoria II może wydatkować na produkt kategorii I tylko tę część swego produktu, która reprezentuje płacę roboczą i wartość dodatkową (dochód). Robotnicy kategorii II wydają tedy swoje pieniądze = 133 1/3 na produkt kategorii I. To samo dzieje się z wartością dodatkową kategorii II, która, podobnie jak sub I [w pierwszym wypadku], dzieli się na zysk przemysłowy, procent i rentę. W ten sposób kapitalistom przemysłowym kategorii I wpływa od kategorii II 400 w postaci pieniędzy; kategoria I sprzedaje za to kategorii II resztę swego produktu = 400.
Za te 400 w pieniądzach klasa I kupuje u kategorii II to, co jej jest niezbędne do odtworzenia jej kapitału stałego = 400, i w ten sposób do kategorii II wpływają z powrotem pieniądze wydatkowane przez nią na płacę roboczą i konsumpcja (samych kapitalistów przemysłowych, monied men [kapitalistów pieniądza] i landlords [obszarników]). Kategorii II z jej całego produktu pozostaje zatem 5331/3, które służą do odtworzenia jej własnego, zużytego kapitału stałego.
Ruch, po części w obrębie kategorii I, po części pomiędzy kategoriami I i II, pokazuje jednocześnie, w jaki sposób pieniądze wpływają z powrotem do odpowiednich kapitalistów przemysłowych obu kategorii, którzy tymi pieniędzmi opłacają znów płace robocze, procent i rentę gruntową.
Kategoria III obejmuje całokształt reprodukcji.
Produkt globalny kategorii II występuje tu jako kapitał stały całego społeczeństwa, produkt globalny zaś kategorii I jako ta część produktu, która odtwarza kapitał zmienny (fundusz płac roboczych) oraz dochody klas dzielących między siebie wartość dodatkową.
Pod swoją tablicą umieściłem tablicę Quesnaya. Objaśnię ją in some words [w paru słowach] w następnym liście.
Salut [Pozdrawiam].
twój k.m.
1 Tablica, którą Francois Quesnay przytacza w swej pracy „Analiza tablicy ekonomicznej”. - Red.
Załącznik do listu
[Powrót na stronę główną] [Powrót do spisu prac Marksa i Engelsa]